Bilgisayarlarda fare (ya da İngilizce adıyla mouse), bir yüzey üzerindeki iki boyutlu hareketi algılayabilen bir gösterme aygıtıdır. Bu hareket, genellikle farenin bağlı olduğu bilgisayar üzerindeki bir göstergenin hareket ettirilmesi sayesinde ekrana yansıtılır ve bu da, görsel kullanıcı arabirimi üzerinde daha keskin kontrollerin yapılabilmesini sağlar.
Fiziksel bir nesne olarak bilgisayar faresi, el ile kullanılır ve modeline göre değişmekle birlikte üzerinde bir ya da daha fazla sayıda düğme barındırır. Fareler, düğmelerin yanı sıra dokunmatik yüzeyler ya da tekerlekler gibi diğer elementleri de üzerinde barındırır. Bu elementler, fare aracılığı ile daha fazla kontrolün yapılabilmesine olanak sağlar.
Fare isminin kökeni
Bilgisayar farelerine "fare" isminin verildiğini belgeleyen ilk yayın, Bill English'in 1965 yılında yayımladığı "Bilgisayar Destekli Görüntü Kontrolü" isimli makalesi olmuştur.
Bilgisayar faresinin tarihi
Fare benzeri bir gösterme aygıtı olan ve İngilizce'de trackball olarak bilinen iztopu ya da imleç denetim topu, 1941 yılında Ralph Benjamin tarafından icat edilmiştir. Benjamin'in icat ettiği bu gösterme aygıtı, II. Dünya Savaşı sırasında nokta atışı yapılabilmesine olanak sağlayan Gelişmiş Görüntüleme Sistemi (Comprehensive Display System - CDS) üzerinde kullanılmıştır. Benjamin daha sonra İngiliz Kraliyet Deniz Kuvvetleri'nin Bilimsel Hizmetler bölümünde görev aldı. Benjamin'in projesi, analog bilgisayarların hava kuvvetlerinin gelecekteki pozisyonlarını belirlemesinde kullanıldı. Benjamin, daha kullanışlı bir girdi aygıtının gerekli olduğuna karar verdi ve "ball tracker" adı verilen aygıtı bu amaçla icat etti.
Aygıtın patenti, 1947 yılında alındı ancak üzerinde metal bir top bulunan ve iki adet tekerlek üzerinde hareket eden prototip bir cihaz yapıldı. Bu cihaz, bir ordu sırrı olarak tutuldu ve halk ile paylaşılmadı.
Diğer benzer bir aygıt, İngiliz bir elektrik mühendisi olan Kenyon Taylor tarafından icat edildi. Taylor, bu icadı için Ton Cranston ve Fred Longstaff ile birlikte çalıştı ve 1952 yılında Kanada Kraliyet Deniz Kuvvetleri'nin DATAR (Dijital Otomatik İzleme ve Çözme) sistemi üzerinde Ferranti Canada bünyesinde görevliydi.
DATAR, Benjamin'in gösterge paneli ile benzerlik gösteriyordu. İzleme topu, hareketi algılamak için dört adet disk kullandı. Bu disklerin ikisi X ve diğer ikisi de Y yönelimlerini takip ediyordu. Top döndürüldüğünde, algı diskleri döner ve bu döngü sırasında aletin dış yüzünde bulunan yüzeye dokunarak, hareketin yönelimini aktarırdı. Dijital bir bilgisayar, bu döngüleri sayar ve ardından sonucu, aynı ekipteki diğer gemiler ile radyo sinyalleri aracılığı ile paylaşırdı.
Tüm bu ordu eylemlerinden bağımsız olarak, Stanford Araştırma Enstitüsü'nde görevli olan Douglas Engelbart, ilk fare prototipini 1964 yılında Bill English ile birlikte yaptı. Ekip, bu alete fare adını verdi zira aletin arka ucundan çıkan kablo, bir farenin kuyruğunu andırıyordu. Engelbart bu buluşu için telif hakkı talep etmedi zira Stanford Araştırma Enstitüsü, bu buluşunun patentine sahipti. Bilgisayar faresinin icadı, aslında yine ona ait olan çok daha büyük bir projenin bir parçasıydı.
Aynı dönemde Engelbart'ın sistemine benzer ancak vücudun diğer hareketlerini takip eden diğer bazı prototipler de üretildi ancak bilgisayar faresi bu süreci kazandı zira üretilen diğer aletlere kıyasla fare, en hızlı ve kolay kullanılabilen aletti. İlk bilgisayar faresi, birbirine dikey bir şekilde konumlandırılmış iki adet disk içeriyordu. Her bir diskin hareketi, bir eksen üzerindeki yönelimi belirliyordu.
2 Ekim 1968'de, Engelbart'ın kendisine ait olan farenin tanıtımını yaptığı 9 Aralık 1968 tarihinden kısa bir süre önce, Almanca "dönen top" anlamına gelen Rollkugel, Alman Telefunken şirketi tarafından geliştirildi ve duyurusu yapıldı. Adından da anlaşılabileceği üzere Rollkugel, Engelbart'ın faresinin aksine bir top barındırıyordu. ve bu alet, daha önce uçak radar kontrol masalarında kullanılan ve üzerinde yine bir top barındıran benzer bir aletten esinlenilerek icat edilmişti. Bu alet, 1965 yılında Rainer Mallebrein önderliğindeki bir ekip tarafından icat edildi.
Bireysel kullanım için geliştirilen ilk bilgisayar faresi Xerox Alto oldu. 1973 yılında geliştirilen bu fare, fare kullanan bilgisayarların atası olarak gösterilir. Kişisel bilgisayar ile birlikte satışa sunulan ilk bilgisayar sistemi, Xerox 8010 Star Information System oldu. Bu sistem, 1981 yılında piyasaya sürüldü.
1982 yılına gelindiğinde Xerox 8010, muhtemelen en çok kullanılan bilgisayar faresi oldu ve yakında piyasaya sürülecek olan Apple Lisa'nın da bu fareyi kullanacağı söylentileri yayılmıştı. The Mouse House şirketinden Jack Hawley, büyük bir şirketinden bir alıcının, kendilerinin laboratuvar faresi sattığını zannettiğini belirtti. Xerox için fare üretimini gerçekleştiren Hawley, bilgisayar faresi pazarının tümünün kendisine ait olduğunu belirtti. Hawley'nin faresi o dönemde 415 dolara satılıyordu. Microsoft o yıl, MS-DOS üzerinde çalışan Microsoft Word yazılımını fare ile uyumlu hale getirdi ve bunun üzerine PC ile uyumlu çalışan ilk bilgisayar faresini üretti. Fare, 1983 yılında piyasaya sürüldü ve bu sayede Microsoft Donanım şirketinin de başlangıcına işaret etti.
Tüm bunlara rağmen fare kullanımı, 1984 yılında piyasaya sürülen Macintosh 128K'ya kadar yaygınlaşmadı. Bu bilgisayar, Lisa Faresi'nin yenilenen bir sürümünü bünyesinde barındırıyordu. Ayrıca 1985 yılında piyasaya sürülen Atari ST de, farenin popülerliğinin artmasında önemli bir rol oynadı.